
źródło mapy: commons.wikimedia.org/wiki/File:POL_Zabrze_dzielnice_labels.svg
Zabrze liczy obecnie 21 dzielnic, które tworzą wielowątkową mozaikę obszarów o zróżnicowanej historii oraz zabudowie. Najstarsza dzielnica to Biskupice, notowane po raz pierwszy już w 1243 roku, gdy pojawiły się w dokumencie księżnej Violi. Dzielnicą z najwyższą liczbą mieszkańców jest Centrum Południe, gdzie żyje około 39 214 osób. W 2021 roku oficjalnie wyodrębniono trzy nowe jednostki: Poremba, Skłodowskiej-Curie oraz Śródmieście. Tak dynamiczny rozwój administracyjny sprawia, że Zabrze systematycznie porządkuje swoją strukturę, by jeszcze lepiej odpowiadać na potrzeby mieszkańców.
Wiele dzielnic Zabrza narodziło się w wyniku szybkiej industrializacji Górnego Śląska w XIX i XX wieku. Przemysł górniczy i hutniczy stanowił bazę rozwoju miejscowości wiejskich, które z czasem przekształciły się w zurbanizowane osiedla. Założone folwarki, kolonie robotnicze i osiedla patronackie pozostawiły tutaj wyraźne ślady. Zabudowa z czerwonej cegły, zabytkowe kopalnie, nieczynne szyby i stare huty nadają temu miastu niepowtarzalny charakter. Każda z 21 dzielnic ma własną tożsamość. Różnią się architekturą, liczebnością mieszkańców oraz stopniem rozwoju terenów zielonych. Część z nich, jak Biskupice, Kończyce czy Pawłów, wywodzi się wprost z kolonizacji fryderycjańskiej. Inne, jak Osiedle Mikołaja Kopernika czy Osiedle Tadeusza Kotarbińskiego, powstały w epoce wielkiej płyty. Ta różnorodność sprawia, że Zabrze stanowi ciekawy obszar zarówno dla miłośników industrialnego dziedzictwa, jak i dla osób szukających spokojnych, zielonych zakątków.
Spis treści – wybierz dzielnicę Zabrza
- Biskupice
- Centrum Południe
- Centrum Północ
- Grzybowice
- Guido
- Helenka
- Kończyce
- Maciejów
- Makoszowy
- Mikulczyce
- Osiedle Mikołaja Kopernika
- Osiedle Młodego Górnika
- Osiedle Tadeusza Kotarbińskiego
- Pawłów
- Poremba
- Rokitnica
- Skłodowskiej-Curie
- Śródmieście
- Zaborze Północ
- Zaborze Południe
- Zandka
Biskupice
Biskupice są najstarszą dzielnicą Zabrza, co poświadczono w 1243 roku w dokumencie księżnej Violi. Dawniej była to samodzielna wieś, która dopiero w 1927 roku przeszła w granice Zabrza. Biskupice mają około 12 530 mieszkańców i 10,24 km² powierzchni. W źródłach historycznych pojawiają się nazwy Biskupitz oraz Biskupicy.
Przez stulecia Biskupice kilkakrotnie zmieniały właścicieli. W XIX wieku nastąpiła tu szybka industrializacja, głównie za sprawą założenia kombinatu hutniczego przez Augusta Borsiga. Dla pracowników powstało słynne Osiedle Borsiga, którego charakterystyczna zabudowa z czerwonej cegły zachowała się do dziś. W dzielnicy stoją zabytkowe kościoły, a na uwagę zasługują także obiekty z czasów rodów von Ballestrem i von Stechow.
Centrum Południe
Centrum Południe leży w środkowej części miasta i graniczy m.in. z Guido, Zaborzem Południem i Śródmieściem. To najliczniejsza dzielnica Zabrza z populacją sięgającą 39 214 osób (dane z 2013 roku). Historycznie na jej terenie rozwijała się miejscowość Dorota, której pozostałością jest ulica 3 Maja.
Znajduje się tu ważny węzeł komunikacyjny i wiele obiektów użyteczności publicznej. W okresie międzywojennym realizowano tu plany modernistycznej zabudowy. Rozmach miejskich inwestycji pozostaje widoczny choćby w okolicy stadionu miejskiego z 1934 roku czy przy kościele św. Józefa z 1931 roku.
Centrum Północ
Centrum Północ sąsiaduje bezpośrednio z Centrum Południem i Śródmieściem, a także z Maciejowem. Oficjalnie dzielnicę ustanowiono na terenie rozbudowanej już pod koniec XIX strefy miejskiej. Mieszka tu około 30 530 osób na powierzchni 7,05 km². Zlokalizowane są liczne kamienice, sklepy i punkty usługowe.
W 2021 roku z części Centrum Północ wydzielono dwie nowe dzielnice: Skłodowskiej-Curie i Śródmieście. Dawniej obszar ten obejmował ważną arterię, czyli ulicę Wolności, która od zawsze skupiała życie handlowe. Dziś ulica ta stanowi jedną z wizytówek Zabrza, łącząc kilka dzielnic i oferując bogatą infrastrukturę.
Grzybowice
Grzybowice to północno-zachodni skraj Zabrza. Znajdują się między Zabrzem a sąsiednimi Gliwicami. Zachowały się tutaj zielone tereny oraz spokojna zabudowa jednorodzinna. Dzielnica kładzie nacisk na bliskie kontakty społeczności.
W Grzybowicach występują pozostałości dawnego osadnictwa. Krajobraz jest mozaiką pól uprawnych, domów wolnostojących i miejsc wypoczynku. Nie ma tutaj wielkich zakładów przemysłowych. To miejsce doceniane przez osoby, które poszukują wytchnienia od gwaru miejskiego.
Guido
Guido leży w środkowej części miasta. Graniczy z Centrum Południem i Makoszowami. Nazwa dzielnicy nawiązuje do hrabiego Guido Henckel von Donnersmarcka, który miał ogromny wpływ na rozwój górnictwa w regionie. Współcześnie Guido kojarzy się przede wszystkim z zabytkową Kopalnią Guido, udostępnioną turystom.
W wykazie ulic tej dzielnicy można znaleźć nazwy Akacjowa, Cisowa, Grabowa czy Jarzębia, co wskazuje na naturalne otoczenie i sprzyjający mikroklimat. Guido ma spokojny charakter, dobrze skomunikowany z sąsiednimi dzielnicami. Dzielnica zajmuje tereny zarówno mieszkaniowe, jak i zalesione.
Helenka
Helenka została przyłączona do Zabrza w 1954 roku. Dawniej folwark Donnersmarcków, w 1929 roku wybudowano tu osiedle Helenenhof. To jedna z najmniejszych dzielnic. Jej powierzchnia to 1,4 km², a mieszka tu około 10 307 osób. Jest położona w północnej części miasta, graniczy ze Stolarzowicami i Rokitnicą.
W Helence znajduje się zakład ELZAB, produkujący urządzenia elektroniczne, m.in. kasy fiskalne. Funkcjonuje tu Zespół Szkół Salezjańskich, biblioteka i kilka większych sklepów. Dzielnica, otoczona zielenią, cieszy się zainteresowaniem rodzin z dziećmi, które szukają spokoju i dostępu do terenów rekreacyjnych.
Kończyce
Kończyce to dzielnica w południowo-zachodniej części Zabrza. Powstała w 1777 roku jako ostatnia z kolonii założonych przez Macieja Wilczka. Ma powierzchnię 1,82 km² i około 3000 mieszkańców. Do 1951 roku była to samodzielna gmina Kończyce.
Historia Kończyc związana jest z górnictwem i silnym rozwojem przemysłu w okolicy. Tereny dawnej kopalni Guido, Makoszowy i Bielszowice wpłynęły na szkody górnicze, co widać w starzejącej się zabudowie z kotwieniami murów (tzw. ankrowania). Obecnie w dzielnicy działają kluby sportowe i instytucje kulturalne, m.in. Dzielnicowy Ośrodek Kultury.
Maciejów
Maciejów stanowi zachodnią część Zabrza o powierzchni 4,02 km². Przyłączony do miasta 1 stycznia 1927 roku. Mieszka tu około 3660 osób. Nazwa w języku niemieckim brzmi Mathesdorf, a sama dzielnica graniczy z Gliwicami.
W Maciejowie znajduje się zabytkowy Zespół Szybu Maciej dawnej Kopalni Węgla Kamiennego Concordia. Jest to unikatowy kompleks górniczy z I połowy XX wieku, przystosowany do zwiedzania turystycznego. Funkcjonuje tam restauracja „Szyb Maciej,” która promuje industrialne dziedzictwo regionu.
Makoszowy
Makoszowy znajdują się w południowej części Zabrza. Dawniej samodzielna gmina, włączona do miasta w 1951 roku. Zajmują powierzchnię 8,84 km² i są położone pośród lasów i stawów w dolinie rzeki Kłodnicy. Mieszka tu około 2138 osób, co przekłada się na najniższą gęstość zaludnienia w Zabrzu.
Funkcjonowała tu kopalnia węgla kamiennego Makoszowy (dawniej Delbrück), której zamknięcie przyniosło konsekwencje gospodarcze i społeczne. Makoszowy stopniowo powracają do koncepcji rozwoju terenów zielonych i rekreacyjnych, stawiając na tradycję górniczą i tożsamość mieszkańców.
Mikulczyce
Mikulczyce stanowią jedną z większych dzielnic, mają 7,63 km² i około 15 470 mieszkańców. Do 1951 roku była to gmina wiejska. Po raz pierwszy wymieniono tę miejscowość w dokumencie księcia bytomskiego Siemowita z 1311 roku, gdzie pojawia się rycerz Dobiesław z Mikulczyc.
Nazwa pochodzi od słowiańskich form imienia Mikołaj. W XIX wieku intensywnie rozwijało się tu górnictwo. Funkcjonowała kopalnia Donnersmarckhüttegrube (potem Abwehrgrube). Mikulczyce zyskały dostęp do kolei, linii tramwajowych i stały się ważnym ośrodkiem miejskim w północnej części Zabrza.
Osiedle Mikołaja Kopernika
Osiedle Mikołaja Kopernika to nowoczesna, wielkopłytowa dzielnica mieszkaniowa, powstała w latach 1979–1992 w północno-zachodniej części Zabrza. Jego powierzchnia wynosi 4,87 km², a mieszka tam ponad 5600 osób.
Nazwa ulic (m.in. Aleja Wojciecha Korfantego) nawiązuje do postaci związanych z astronomią, co wyróżnia tę część miasta. W dzielnicy działają szkoły, przedszkola oraz duże obiekty rekreacyjne – Park im. Jana Pawła II i Zabrzański Kompleks Rekreacji – Aquarius Kopernik.
Osiedle Młodego Górnika
Osiedle Młodego Górnika leży w północno-wschodniej strefie Zabrza i ma powierzchnię 2,2 km². Oficjalnie stało się dzielnicą w 2003 roku. Graniczy z Bytomiem, Biskupicami i Rokitnicą.
Na jego terenie znajduje się zabytkowy budynek łaźni górniczej z 1902 roku, wpisany do rejestru zabytków. Osiedle Młodego Górnika jest dobrze skomunikowane poprzez linie autobusowe, dzięki którym mieszkańcy docierają do centrum i innych dzielnic bez większych problemów.
Osiedle Tadeusza Kotarbińskiego
Osiedle Tadeusza Kotarbińskiego to dzielnica o powierzchni 1,57 km² z przeszło 9 400 mieszkańcami. Nazwa upamiętnia wybitnego filozofa i przedstawiciela logiki.
Zabudowę stanowią głównie bloki z drugiej połowy XX wieku. Osiedle przylega do ważnych dróg i szybko można z niego dotrzeć do ścisłego centrum Zabrza. Znajdują się tutaj placówki edukacyjne, sklepy i punkty usługowe.
Pawłów
Pawłów to dzielnica włączona do Zabrza w 1951 roku. Została założona w 1774 jako Paulsdorf przez barona Macieja Wilczka, który nazwał ją na cześć syna Pawła. W XIX wieku mieszkańcy zajmowali się głównie rolnictwem, jednak rozwój górnictwa w okolicy wpłynął na przemianę gminy.
W Pawłowie stoi kościół św. Pawła z lat 30. XX wieku, a w dzielnicy funkcjonuje Zespół Szkolno-Przedszkolny. Przez lata szkody górnicze spowodowały migracje ludności, co ograniczyło rozwój. Obecnie Pawłów staje się kameralną, mało zurbanizowaną częścią miasta z nowymi osiedlami jednorodzinnymi.
Poremba
Poremba to jedna z najmłodszych dzielnic, ustanowiona 18 października 2021 roku. Ma powierzchnię około 0,6 km². Leży we wschodniej części Zabrza i graniczy z Rudą Śląską. Nazwa pochodzi od słowa „poręba,” oznaczającego obszar uzyskany przez wykarczowanie lasu.
Na jej terenie przebiegała kiedyś linia kolejowa łącząca Zabrze z Gliwicami, jednak została zlikwidowana w 1999 roku. Historycznie Poremba należała do Zaborza. W ostatnich dekadach wybudowano tu nową infrastrukturę, co skutkuje przyciąganiem mieszkańców szukających cichego otoczenia.
Rokitnica
Rokitnica, włączona do Zabrza w 1951 roku, zajmuje 4,86 km² i liczy około 14 770 mieszkańców. Pierwsza wzmianka o niej pojawiła się już w 1211 roku, co czyni ją jedną z najstarszych miejscowości w regionie. W latach 1936–1945 funkcjonowała nazwa Martinau.
Znaczącymi zabytkami są osiedla robotnicze z początku XX wieku, wzniesione dla pracowników kopalni Castellengo. Dzielnica jest znana również z wydziałów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, działających w dawnych zabudowaniach Szpitala Spółki Brackiej. Rokitnica ma dobre połączenia drogowe i autobusowe, co ułatwia mieszkańcom dojazd do innych miejscowości Górnego Śląska.
Skłodowskiej-Curie
Skłodowskiej-Curie to dzielnica powołana 11 września 2021 roku. Rozciąga się w środkowej części Zabrza na powierzchni 1,9 km². Powstała w wyniku wydzielenia północnej części Centrum Północ. Graniczy m.in. z Biskupicami, Osiedlem Kopernika i Śródmieściem.
Na jej terenie znajduje się kompleks dawnej Huty Zabrze (Donnersmarckhütte). Najbardziej charakterystyczne obiekty to hala dmuchaw wielkopiecowych, mur oporowy z wieżami wsadowymi oraz wieża wodna z początku XX wieku. Dzielnica wyróżnia się także obecnością dwóch szpitali: Śląskiego Centrum Chorób Serca oraz Szpitala Specjalistycznego w Zabrzu.
Śródmieście
Śródmieście jest kolejną nową dzielnicą, powołaną 10 listopada 2021 roku. Obejmuje centralną część miasta, m.in. tereny Małego Zabrza i Doroty. Ma powierzchnię 1,4 km². Znajduje się tu plac Dworcowy, ulica Wolności i wiele zabytkowych kamienic.
W Śródmieściu zlokalizowana jest siedziba Urzędu Miejskiego. Znajdują się tutaj ważne instytucje kulturalne, takie jak Teatr Nowy w Zabrzu czy Muzeum Górnictwa Węglowego w dawnym budynku starostwa. To ścisłe centrum z dobrym dostępem do komunikacji miejskiej i infrastruktury handlowej.
Zaborze Północ
Zaborze Północ to jedna z dwóch części historycznego Zaborza, obok Zaborza Południe. Dzielnica ma 2,94 km² i liczy blisko 19 760 mieszkańców. Intensywny rozkwit przemysłu w XIX wieku całkowicie przekształcił tę okolicę.
Zaborze Północ wyróżnia się mieszanką zabudowy wielorodzinnej, osiedli robotniczych oraz licznych obiektów związanych z dawnymi kopalniami. Współcześnie budowana jest nowa infrastruktura drogowa i sportowa, co pomaga odświeżyć wizerunek tej dzielnicy.
Zaborze Południe
Zaborze Południe obejmuje 2,54 km² i zamieszkuje je około 4870 osób. Nazwa nawiązuje do dawnej wsi Zaborze, która w przeszłości była podporządkowana rodowi Donnersmarcków. Okolica była silnie związana z rzeką Bytomką i eksploatacją węgla.
Zaborze Południe leży w sąsiedztwie Poremby oraz Centrum Południa. Znajdują się tu głównie bloki mieszkalne i budynki handlowo-usługowe. Dzięki położeniu blisko drogi krajowej miasto zyskuje dogodne połączenie w kierunku centrum i innych rejonów Górnego Śląska.
Zandka
Zandka jest niewielką dzielnicą w samym centrum Zabrza, zajmuje zaledwie 1 km². Stanowi historyczne osiedle robotnicze (Sandkolonie) z początku XX wieku, wzniesione dla pracowników Huty Donnersmarck. Obecnie mieszka tu niespełna 2500 osób.
Na Zandce znajduje się zabytkowy cmentarz żydowski, stara zabudowa hutnicza i urokliwe aleje drzew. Ważnym obiektem jest budynek dawnego kasyna huty, przekształcony w Teatr Nowy, a także Filharmonia Zabrzańska, która mieści się w budynku dawnej biblioteki. Zandka zachowała oryginalny układ urbanistyczny z lat 1903–1922, co nadaje jej wyjątkowego charakteru.
Dodane przez Mikołaj Czarnecki
Doświadczony dziennikarz portalu Nowiny Zabrzańskie. Specjalizuje się w tematyce lokalnej Zabrza i regionu Górnego Śląska. Pasjonat spraw społecznych, kulturalnych i historycznych miasta.